میگویند که پارسی یکی از زبان های دنیاست که از هزار سال پیش تا به امروز، علی رغم تغییراتی که داشته هنوز هم متون کهنی که به این زبان نگاشته شدهاند، برای خوانندگان پارسی زبان قابل فهم است. این موضوع نشان میدهد که با چه زبان قدرتمند و اصیلی مواجه هستیم که در گذر قرون و اعصار زنده مانده و تا به امروز، ساختار و اصول خود را حفظ کرده است.
در این مقاله میخواهیم به موضوع جالب توجه متون کهن ادبیات فارسی و ویژگیهای آنها بپردازیم. استفاده از کلمات فاخر، ساختار موزون و ترکیب با سبکهای ادبی کشورهای مختلف مانند هندوستان، بخشی از این ویژگیها بوده است. برای کسب اطلاعات بیشتر به خواندن این متن ادامه دهید.
متون کهن فارسی چه خصوصیاتی داشتند؟
زمانی که از متون کهن فارسی صحبت میکنیم به قرنهای مختلفی اشاره داریم که نویسندگان و شاعران زیادی پا به عرصه گذاشته و بخشی از این ادبیات کهن را شکل دادهاند در ادامه به بخشهای مختلف ادبیات کهن فارسی و ویژگیهای آن اشاره کردهایم:
روایت متون کهن فارسی
اگر کتابهای قدیمی مانند شاهنامه فردوسی را تورق کنیم، میبینیم که جنس خاصی از روایت را دنبال میکنند که بیشتر شبیه به ادبیات مدرن امروز است. واقعیت اینجاست که اثر فاخری مانند شاهنامه، حتی شباهت زیادی به سینما و جنس روایت این مدیوم هنری دارد. به همین دلیل است که در گذر قرون و اعصار، تازه و نو باقی مانده و هنوز هم روایت آن قابل فهم است.
نویسندگان متون کهن از روایت برای پیشبرد هدف داستان و گفتن یک پند اخلاقی استفاده کردهاند. یکی از بارزترین نمونههای روایتگری در ادبیات کهن فارسی، حکایات کوتاه گلستان سعدی است که به زیبایی، ماجراهای اخلاقی را روایت کرده و در پسِ هر قصه، پند آموزندهای نهفته است.
عناصر داستان در متون کهن
داستان یکی از اصلیترین بخشهای متون کهن است که گاهی به قالب نظم درآمده و گاهی شکل نثر به خود پیدا میکند، اما در هر حالتی که باشد از بخشهای زیر تشکیل شده است:
- پیرنگ داستانی: پیرنگ همان مجموعهای وقایع و ماجراهایی است که در دل داستان رخ میدهد و معمولاً روابط علت و معلولی میان آنها وجود دارد. بدون پیرنگ، داستان کاملی نخواهیم داشت و این چیزی است که نویسندگان متون قدیمی و کهن پارسی به آن اشراف داشتهاند. گرچه پیرنگ متون کهن، کاملاً کلاسیک و بر پایه خیر و شر است اما میتوان گفت که راه را برای ظهور داستانهای مدرنتری مانند شاهنامه فردوسی باز کردهاند.
- شخصیت داستان: بخش مهمی از داستان و روایت توسط شخصیتها پیش برده میشود. واقعیت اینجاست که قصههای معروف کهن پارسی را با شخصیتهای آنها به یاد میآوریم. هرچه این شخصیتها، ویژگیهای قهرمانانه بیشتری داشته باشند، ماندگاری آنها در ذهن مخاطب بیشتر است. مثلاً هیچگاه شخصیت رستم دستان را فراموش نمیکنیم یا عشق فرهاد به شیرین را از یاد نمیبریم. شخصیتها ممکن است قهرمان و پروتاگونیست باشند یا ضدقهرمان و آنتاگونیست که در انتهای داستان، معمولاً کشمکشی میان این دو جناح شکل میگیرد.
- کشمکش داستان: کشمکش معمولاً نقطهای است که تکلیف داستان مشخص میشود و این ماجرا را میتوان در متون کهن ادبیات فارسی به وضوح مشاهده کرد. آن لحظه که رستم خنجر از نیام کشیده و سهراب را به قتل میرساند، اوج کشمکش داستانی است در چنین لحظاتی، دو نیرو یا شخصیت داستانی در تضاد و تقابل با هم قرار میگیرند و سرنوشت قصه را مشخص میکنند.
- گره افکنی داستان: یک قصه خوب مانند متون کهن فارسی، خالی از مانع و گرهافکنی نیست. زمانی که رستم باید از هفت خوان دشوار بگذرد یا زمانی که پرندگان باید از قله قاف عبور کرده و سیمرغ را بیابند، نوعی گرهافکنی در کار شخصیت اصلی داستان به حساب میآید. از این نوع اتفاقات و گرهافکنیها در متون ادب پارسی کم نیستند و حتی امروز به بخشی از فرهنگ و ادبیات ما تبدیل شدهاند.
مهمترین متون کهن ادبیات فارسی
ادبیات فارسی، ادبیاتی غنی و سرشار از شاهکار است که در طی قرنها زنده ماندهاند و حالا به دست ما رسیدهاند. بنابراین زمانی که با چنین متونی سروکار دارید، باید بدانید که چه ارزش والایی در حفظ سنتها و فرهنگ ایرانی دارند. برخی از مهمترین متون کهن ادبیات فارسی را در ادامه معرفی کردهایم:
الهی نامه
عطار نیشابوری را به عنوان شاعری شوریده حال و عارف میشناسیم که بخش مهمی از زندگی خود را مشغول عبادت و ستایش خداوندگار بوده است. این شاعر بزرگ، ادعیه و نیایشهای خود را در قالب شعر و نثر درآورده است. یکی از زیباترین کتابهای وی، الهی نامه است که داستانها عارفانه را به نثری شیوا و روان درآورده و به خوانندگان عرضه کرده است.
گلستان سعدی
شاید هیچ یک از آثار منثور ادب فارسی به اندازه گلستان سعدی ماندگار و برجسته نباشند. اصلیترین تم گلستان سعدی، پند و موعظه است و برخی از حکایات این کتاب منثور، به بخشی از فرهنگ، زبان و ادب ایرانیان تبدیل شده است. استاد سخن، چنان از کلمات برای رساندن منظور خود استفاده میکند، گویی که این واژهها، بردگانی هستند که جز به امر ارباب خویش، لب از لب باز نخواهند گشود.
تاریخ بیهقی
یکی از کتب ادب پارسی که امروزه جایگاه ویژهای در میان محققان و تاریخنگاران دارد، تاریخ بیهقی است که در قرن پنجم هجری نوشته شده است. موضوع اصلی تاریخ بیهقی، همانگونه که از نام آن مشخص است، تاریخ ایران در طی سالهای هجوم اعراب را روایت میکند و بخش مهمی از تاریخ ورود اسلام به ایران را بازگو مینماید.
کلیله و دمنه
ایرانیان از دیرباز عاشق پندهای اخلاقی و حکایتهای موعظهوار بودهاند و این موضوع را میتوان از ادبیات کهن پارسی به خوبی متوجه شد. یکی از مهمترین کتابهای موجود که همین موضوع و تم را دربرمیگیرد، کلیله و دمنه است. این کتاب قدیمی که بیش از ۲ هزار قدمت دارد از حیوانات جنگل برای روایت تماثیل و تشابیه خود استفاده کرده و به خوانندگان، پندهای اخلاقی میدهد.
فیه ما فیه
اگر از عشاق ادبیات عرفانی و عاشقانه کهن پارسی هستید، توصیه میکنیم حتما کتاب فیه ما فیه، اثر مولانا را تورق کنید. این کتاب قدیمی شامل سخنانی است که در جلسات میان مولانا و شاگردان وی، رد و بدل شده است و حاوی پندها، آموزهها و حکایات جالب توجهی است.
سخن پایانی
ادبیات کهن فارسی سرشار از پندها و آموزههایی است برای خردمندان و اهالی تفکر! کافیست این کتب را ورق بزنید تا در دنیایی از قصه، شعر، فانتزی و جادو غرق شوید. دنیایی که هیچگاه میل به خروج از آن را نخواهید داشت. این مهمترین ویژگی متون کهن ادبیات فارسی است و چنان رشتهای از پیوند میان خود و مخاطب برقرار میکند که به سادگی قابل گسستن نیست!
